Büyüme ve gelişme bir çocuğun sıhhatini gösteren en değerli göstergelerden biridir. Büyüme, boyut ve kütlenin, yani dokuların, organların ve beden boyutlarının artması manasına gelir. Uzunluktaki toplam büyüme, beden kütlesindeki artış, başın büyümesi üzere durumları kapsar.
Gelişme ise organ sistemlerinin yapısının ve fonksiyonunun olgunlaşması ve zihinsel, duygusal ve toplumsal değişikliklerdir. Bunun en düzgün bir örneği konuşma gelişimidir. Konuşma gelişimi için bir grup önkoşullar yerine getirilmelidir; bilişsel yetenek, âlâ algı ve işitme, çok sayıda kasın motor maharetlerinin gelişmesi şarttor.
Bir çocuğun büyümesi ve gelişmesi çeşitli iç ve dış faktörlerden etkilenir. Temel iç faktörler genetik, ırk ve cinsiyettir. En değerli dış etkenler ise rahim içi faktörler, sosyoekonomik, ruhsal faktörler, beslenme ve kronik hastalıklardır.
Büyüme göstergeleri
Bir çocuğun büyümesi beden kütlesi, uzunluk ve baş etrafı baz alınarak kıymetlendirilir Kimi durumlarda deri altı yağı ve beden kitle indeksi de kıymetlendirilir. Yetersiz beslenme yahut çok beslenmeden şüpheleniliyorsa, beden kütlesinin beden yüzey alanına oranını gösteren beden kitle indeksi hesaplanır. Beden kitle indeksi vücuttaki yağ dokusu ölçüsünün göstergesidir.
İzleme için persentil denilen yüzdelik büyüme eğrileri kullanılır. Yani çocuğu izlediğinizde, büyüme eğrilerinde olduğu ölçüyü belirleyip ve olağan kıymetler (5. ila 95. perstil) dahilinde olup olmadığına ve vakit içindeki büyüme dinamiklerinin güzel olup olmadığına bakmanız gerekir.
Gelişim göstergeleri
Gelişimle ilgili olarak persentil kıymetleri, ruhsal (bilişsel ve duygusal) ve toplumsal gelişim izlenir.
Belirli bir yaştaki çocuğun, o yaştan bekleneni verip vermediği ve etrafa nasıl ahenk sağladığı kıymetlendirilir. Fizikî olarak motor işlevlerin olgunlaşması, dişlerin gelişimi ve daha sonra cinsel gelişim gözlemlenir.
Bilişsel değerlendirmede, çocuğun zihinsel olarak nasıl ilerlediği izlenir. Yani yaşına nazaran anlamak, öğrenme, öğrendiklerini benimseme ve uygulama mahareti kıymetlendirilir. Çocuğun belli durumlara duygusal reaksiyonunu, kişinin kendi hislerini denetim etmesinin ve oburlarının hislerini anlamasının nasıl geliştiğini izlemek de gereklidir.
Sosyal gelişim, oyuna ilgi ve oyuna iştirak da dahil olmak üzere etraf ile bağlantısı tabir eder. Ayrıyeten beşerlerle bağlantı, konuşma gelişimi, şartlara ahenk sağlama, dikkat ve konsantrasyon da kıymetlendirilir.
Büyüme geriliğinin tanınması
Büyümede gecikme, yani olağan bedellerden sapmalar (yaşa nazaran 5. persentilin altında) ve büyüme suratının yavaşlaması (önceki ile karşılaştırıldığında yüzdelik eğrisinde düşüş) çocukta olumsuz bir şeylerin olduğunun işaretidir. Bu durum en çok çocuğun yaşıtlarına nazaran çok zayıf, çok kısa yahut daha küçük olması ya da sistemli bir sistematik muayene sırasında fark edilmesi nedeniyle doktora başvuran ebeveynler tarafından fark edilir.
Vücut kütlesinde daha makûs ilerlemeye yol açan nedenler araştırıldığında, her vakit evvel çocuğun neyi ve ne kadar yediği, yani kalori alımının olağan olup olmadığı kıymetlendirilir. Olağan değilse, örneğin, yemeğin kalori yoğunluğu arttırılarak kâfi kalori alımı sağlanmalıdır. Bilhassa yemek ölçüleri azsa, iştahı engelleyen gereksiz, düşük kalorili besinlerin atılması ve daha sağlıklı besinlerin eklenmesi önerilir.
İkinci olarak, büyüme geriliğinin nedeninin tanınmayan yahut tedavi edilmeyen kronik bir hastalık olup olmadığı denetim edilir. Bu cins durumlar çocuğun büyüme ve gelişiminin yavaşlamasına neden olabilir. Bu çeşit hastalıklara örnek olarak çölyak hastalığı, tiroid hastalıkları, kronik iltihaplı bağırsak hastalıkları, kronik böbrek hastalıkları, önemli kalp sıkıntıları, önemli motor gelişim bozuklukları ve dejeneratif beyin hastalıkları sayılabilir.
Kronik hasta çocukların iştahı daha zayıftır. Öte yandan, hastalık çoklukla güç muhtaçlığını artırır ve daha fazla güç kaybı yaratır. Yani, alınan güç ziyadesiyle kullanır ve bu nedenle büyümede gecikmeler meydana gelir. Çocukların olağan bir süratte büyümemelerinin nedenleri genel olarak bunlardır.
Gelişme geriliğinin tanınması
Erken yaşta psikomotor gelişim ağır bir formda izlenir. Birinci yıl boyunca, çocuk ayağa kalkma, daha sonra yürüme ve giderek karmaşıklaşan motor fonksiyonlar üzere motor hünerler kazanır. O yaştaki beyin gelişiminin âlâ bir göstergesi olarak, başın etrafının nasıl büyüdüğü nizamlı olarak izlenir.
Bu, daha sonra tüm motor işlevler için ön şart olan motor marifetlerin ani gelişim periyodu olduğundan, vakit içinde muhtemel sapmaları yahut asimetrileri fark etmek ve bunları düzeltmeye çalışmak çok değerlidir. İnce motor maharetlerin gelişimi de izlenir, kavrama, el işlevi, çiğneme yeteneği ve daha sonra devam eden konuşma gelişiminin başlangıcı denetim edilir.
Çocuğun toplumsal gelişiminin izlenmesi, yani etraf ile gülümseyerek irtibat kurup kurmadığı, insanlara ve oyuncaklara ilgi gösterip göstermediği, akrabaları yabancılardan ayırt edip etmediği izlemek de çok değerlidir. Daha sonra, akran münasebetlerinin nasıl kurulduğu ve davranışların denetimini nasıl sağladığı izlenir. Bilişsel yeteneklerin gelişimi, yani öğrenme ve manaya yeteneği her vakit izlenir.
Herhangi bir bahiste gecikmeleri vaktinde fark ederek ve erken müdahale ile çocuk ne kadar erken uyarılmaya başlarsa o kadar uygun olan büyük ilerleme sağlanabilir.
Ergenliğe girme yaşında cinsel gelişim, yani ikincil cinsel özelliklerin, saç görünümü, yağ dokusunun yine dağılımı, erkeklerde ses değişikliği ve genital büyüme ve kızlarda göğüs büyümesi ve adet başlanması izlenir. Kızlarda 13 yaşına kadar, erkeklerde ise 14 yaşına kadar ikincil cinsel özellikler hiç ortaya çıkmazsa ergenlik gecikmiş olarak kabul edilir.
Çocuklarda gelişme gecikmesi belirtileri
Çocuklarda gelişme gecikmesinin birçok belirtisi vardır ve çoklukla belli özelliklere nazaran değişir. Bazen erken çocukluk periyodunda belirtiler görebilirsiniz, fakat bazen çocuğunuz okul çağına gelene kadar fark edilmeyebilir.
En yaygın belirtiler şunlardır:
– Tıpkı yaştaki öbür çocuklardan daha yavaş öğrenir ve gelişir.
– Uygun gelişimden çok daha sonra yuvarlanma, oturma, emekleme yahut yürüme.
– Diğerleriyle irtibat kurma yahut toplumsallaşma zorluğu.
– IQ testlerinde ortalama puanların altında olması.
– Geç konuşma yahut konuşma zorluğu.
– Bir şeyleri hatırlamakta zahmet çekmek.
– Aksiyonları sonuçlarla ilişkilendirememe.
– Sorun çözmede yahut mantıklı düşünmede zorluk.
– Okulda öğrenme zorluğu.
– Giyinme yahut tuvaleti kullanma üzere günlük işleri yardımsız yapamama.
– Kendilerini söz etme, bağlantı kurma zahmetleri (bebeklerde yetişkinleri uyarma fonksiyonuna sahip olan lisan, jestler yahut ağlama yoluyla).
– Anlamada zorluklar.
– Toplumsal izolasyon (akranlarıyla ilgilenmeyen ve yalnız olan bir çocuk).
– Etrafındaki dünyaya (diğer çocuklar için olduğu üzere oyuncaklara) ilgi eksikliği.
– Kaba motor marifetlere ilgi eksikliği (örneğin, emeklemek yahut etrafa bakmak istemeyen bir çocuk), bazen jestlerde büyük bir yavaşlık.
– İnce motor becerilerindeki zorluklar (kalem tutma gibi).
